Abstract:
Ndzavisiso lowu wu wela ehansi ka dyondzo ya swa vuhundzuluxi leyi nga tlhelaka yi
vuriwaka leswaku i xiyenge xa swa ririmi ni ndhavuko. Ndzavisiso lowu wu boxa no
kanela mitlhontlho leyi ku hlanganiwaka na yona eka vuhundzuluxi lebyi khumbaka
Xichangana eZimbabwe. Ndzavisiso lowu wu xopaxopa mitlhontlho leyi eka swiyimo swo
hambanahambana swa xilingwistiki leswi katsaka mipfumawulo ya marito, swivumbeko
swa marito, vulongoloxamarito na tinhlamuselo ta wona. Ndzavisiso lowu wu tlhela wu
xopaxopa mitlhontlho ya vuhundzuluxi leyi khumbaka swa ndhavuko. Eka swa ndhavuko
ku langutiwa swivuriso, swivulavulelo, switekatekisani/mitshayilo, swivongo na
swithopo. Ndzavisiso lowu wu wela eka xivumbeko xa nhlawulo naswona ku tirhisiwa
tindlela to hlengeleta mahungu ta nhlokohliso wa swivutiso ni ntlhatlho wa vundzeni.
Tithiyori leti tirhisiweke i ta xilingwistiki ni ya matirhiselo leti khumbaka timhaka ta
mindhavuko. Nsusumeto wo endla ndzavisiso wa muxaka lowu wu kongomisa eka
Xichangana xa Zimbabwe i ku vona leswaku matsalwa manyingi ya hundzuluxeriwa eka
tindzimi leti hluvukeke khale ta Xixona na Xindhevele, kasi tindzimi to fana na
Xichangana na tin’wana leti a ti vuriwa ta vavulavuri va nhlayo yintsongo ti karhi ti
honisiwa. Ndzavisiso lowu wu kumile leswaku ku na mitlhontlho ya swa ririmi leyi ku
hlanganiwaka na yona eka swiyimo swa fonoloji, mofoloji, vulongoloxamarito na
semantiki loko ku hundzuluxiwa switsariwa exikarhi ka Xichangana na Xinghezi.
Xivangelonkulu xa mhaka leyi i ku hambana ka swivumbeko swa vuvulavuri bya tindzimi,
ngopfungopfu eka mofoloji ni vulongoloxamarito. Ndzavisiso lowu wu kumile nakambe
leswaku mitlhontlho yin’wana yi tisiwa hi timhaka ta matsalelo laha vahundzuluxi va
tirhisaka matsalelo yo hambana ya Xichangana. Hi tlhelo ra swa ndhavuko, ndzavisiso
lowu wu kumile leswaku ku na mitlhontlho loko swi fika eka ku hundzuluxela swivuriso,
swivulavulelo, switekatekisani/mitshayilo, swivongo n swithopo. Eka xiyenge lexi ku
kumekile leswaku ku na marito ya ndhavuko lama nga hundzuluxekiki ku ya eka
Xinghezi. Leswi swi vangiwa hi ku hambana ka mindhavuko exikarhi ka Xichangana na
Xinghezi.
