Abstract:
Tindzimi to hambanahambana ta misava ti tirhisa tindlela to hambana ku tihluvukisa hi tlhelo ra ntivomarito. Maendlelo yo tanihi khoyineji, ku lomba, ku vumba rivitinkatsano, nhlanganiso, mpfelelo na mavulwankatso, mbuyelelo swi na nkoka swinene eku vumbeni ka marito eka ririmi. Eka Xitsonga, a hi maendlelo hinkwawo lama kombisiweke laha henhla ya tirhisiwaka, kambe endlelo ra mbuyelelo ri tirha swinene. Valavisisi vo fana na Novotna (2000), Nintemann (2016), Lidz (2000), Kallotaj (2016), Stols (2008), Rubino (2005), Osam, Marfo na Agyekum (2013) Wanja (2014) na van’wana va endlile ndzavisiso hi mbuyelelo eka tindzimi to hambanahambana. Hambileswi endlelo leri ri tirhaka swinene, vulavisisi hi tlhelo ra endlelo leri bya kayivela swinene eka Xitsonga. Mbuyelelo hilaha xiphemu xo karhi xa rito kumbe rito hinkwaro ri vuyeleriwaka ku vumba rito rin’wana leri nga ta va na nhlamuselo yo hambana na loko rito kumbe xiphemu xa rito xi nga si vuyeleriwa. Xikongomelo xa ndzavisiso lowu i ku kambisisa hilaha mbuyelelo wu humelelaka hakona eka Xitsonga, ku kombisa na ku hlamusela swiphemu swa ririmi leswi khumbekaka eka mbuyelelo, ku ntlawahata mbuyelelo wa marito eka Xitsonga na ku kombisa nkoka wa mbuyelelo eka Xitsonga. Ndzavisiso lowu wu simekiwile ehenhla ka modele wa Marantz (1982) wa ku kopa na ku fambelanisa (Copy and Associate Model) lowu welaka eka thiyori ya Autosegmental ya 1982. Ndzavisiso lowu wu landzelela maendlelo ya nkoka ku karhi ku tirhisiwa maendlelo ya khopasi ku kuma mahungu. Mahungu ya tsavuriwa ku suka eka matsalwa yo hambanahambana ya Xitsonga. Mahungu ya aviwa hi tinxakakulu timbirhi ta mbuyelelo, ku nga, mbuyelelo wo hetiseka na mbuyelelo wa xiphemu. Marito lama ma tsariwa ku karhi ku khwatihatiwa swiphemu leswi nga vuyelela. Endzeni ka swiangi ku kombisiwa xihluvi xa mbulavulo laha rito ri welaka eka xona. Ehansi ka rito rin’wana na rin’wana ku hlamuseriwa leswi mbuyelelo wu humeleriseke xiswona. Mulavisisi u tlhela a languta nhlamuselo ya ritoxidzi (RX) ku nga si humelela mbuyelelo ku yi pimanisa na nhlamuselo ya rito leri endzhaku ka mbuyelelo (RM) ku vona loko ku vile na ku hundzuka ka tinhlamuselo.
.
